Historia parafii i kościoła

KRÓTKA HISTORIA KOŚCIOŁA I PARAFII ŚW. JANA APOSTOŁA I EWANGELISTY – oprac. p. Aleksandra Biernacik dopiski (kolorem czerwonym) ks. Janusz Tomczak

Historia każdej parafii łączy się nierozerwalnie z budynkiem kościoła. Nie ma parafii bez kościoła. Niektóre parafie, szczególnie te najmłodsze, XX-to wieczne, mają nowoczesne kościoły, których charakter odbiega od starych, średniowiecznych budowli.

Rzymsko-katolicka Parafia Św. Jana Apostoła i Ewangelisty jest młodą parafią, ale jej kościół wcale nie należy do budowli nowoczesnych. Jest to zabytkowa, neogotycka, XIX- wieczna, niewielka świątynia; zbudowana z czerwonej, klinkierowej cegły w latach 1877 -1879; albo, jak chcą niektórzy, w latach 1872-1892.

Skąd wzięły się takie rozbieżności w datach, dotyczących budowy kościoła?!

Kościół Parafii św. Jana Apostoła i Ewangelisty jest kościołem poewangelickim. Jego budowa odbyła się w kontekście rozwoju ewangelickiej architektury sakralnej w Bydgoszczy i na jej przedmieściach XIX wieku.

Sięgnijmy więc do historii pojawienia się ewangelików w Fordonie i to w znacznej liczbie, gdyż wskazuje na to sama budowa okazałego zboru, jakim był w XIX wieku kościół św. Jana. Z jego budową jest związana także działalność samej gminy ewangelickiej.

Pojawienie się osadników niemieckich na tych terenach jest wynikiem I Rozbioru Polski. Traktat rozbiorowy został podpisany 5 sierpnia 1772 roku w Petersburgu. Część ziem polskich, w tym Bydgoszcz i Fordon, weszła w skład zaboru pruskiego.¹

Już 13 września 1772 r. na gmachach publicznych zawisły chorągwie z czarnymi orłami pruskimi, opieczętowano kasy, ze stanowisk usunięto polskich urzędników.

Po 1772 roku gwałtownie wzrosła w Bydgoszczy liczba ewangelickich mieszkańców i wkrótce stali się oni wśród mieszkańców miasta, zdecydowaną większością wyznaniową.
W 1773 roku do Bydgoszczy przybył pierwszy ewangelicki ksiądz Karol Gebhardt. Znaczne zasługi, nie tylko dla działalności gminy ewangelickiej, ale i samej Bydgoszczy, miał pastor Jacob Romberg (1829–1857), który w 1858 r. otrzymał godność Honorowego Obywatela Bydgoszczy.²

W latach 1784-1914 wybudowano w Bydgoszczy osiem kościołów ewangelickich. Drugą wojnę światową przetrwało tylko sześć z nich, z czego pięć ewangelikom odebrano, pozostawiając jedynie kościół Zbawiciela, wybudowany w latach 1896-1897.³

W mieście działało w tym czasie wiele ewangelickich szkół, przedszkoli, szpitali, domów dziecka i organizacji charytatywnych, służących pomocą mieszkańcom miasta. Bydgoszcz w czasach zaborów była największym ośrodkiem Kościoła Ewangelickiego na terenie Pomorza, Wielkopolski i Kujaw. Nie dziwi więc fakt pojawienia się w Fordonie i okolicach osadników niemieckich, zachęconych protekcyjną polityką królów pruskich.

22 maja 1772 roku w Inowrocławiu przedstawiciele Fordonu złożyli hołd poddańczy Fryderykowi II. Fordon pozostał pod zaborem pruskim aż do stycznia 1920 roku.

Początkowo fordońscy ewangelicy należeli do gminy w Bydgoszczy, ale znaczny napływ ludności niemieckiej do naszego miasteczka spowodował rozrost gminy ewangelickiej. Już w 1816 roku, na 1757 mieszkańców Fordonu, było 307 ewangelików. Rosnąca ilość ewangelików zaowocowała utworzeniem w 1822 roku odrębnej gminy ewangelicko-unijnej w Fordonie, przy poparciu samego króla Fryderyka Wilhelma III. Pierwszym pastorem był Ewald.

Do nowoutworzonej gminy zaliczonych zostało blisko 2 tys. ewangelików z 36 pobliskich miejscowości, w tym: Fordonu, Fordonka, Łoskonia, Suczyna, Siernieczka, Miedzynia, Pałcza, Zofina, Jarużyna, Gądecza, Trzeciewca, Mariampola, Borówna i innych.⁴

Gminą i parafią opiekował się pastor. Do jego obowiązków należał też nadzór pedagogiczny nad szkolnictwem elementarnym w szkołach na terenie parafii. Wraz
z utworzeniem gminy fordońskiej zbudowano w 1824 roku „pastorówkę”, będącą równocześnie siedzibą szkoły ewangelickiej. Taką podwójną funkcję pełnił ten budynek przez ponad 50 lat.⁵ W tym samym czasie oddano do użytku na pochówku cmentarz przy ul. Cmentarnej (obecnie Cechowa teren obok cmentarza katolickiego).⁶ Tak liczna gmina potrzebowała miejsca na nabożeństwa. Podjęto wiec decyzję budowy kościoła. Budowa trwała 2 lata: od 1877 do 1879 roku. Jednakże doposażenie i wykańczanie świątyni trwało jeszcze do 1892 roku. Wieża i zakrystia zostały dobudowane prawdopodobnie w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku.⁷ Świątynia otrzymała wezwanie św. Jana (Johannis – Kirche). W 1878 r. kościół wyposażono w dwa dzwony z brązu oraz organy Wilhelma Sauera z Frankfurtu, pozyskane za cenę 4 tys. marek. Szczególne zasługi, dotyczące zakupu organów miał ówczesny pastor Bötticher. Kościół został uroczyście konsekrowany 27 listopada 1879 roku przez Radcę Konsekralnego Superintendenta Taube.⁸ Na budowę kościoła gmina fordońska uzyskała pożyczkę 21 tys. marek, która później została częściowo pokryta przez skarb państwa pruskiego.^9. 20 stycznia 1892 roku definitywnie zakończono budowę kościoła.¹⁰

W tym miejscu należy odpowiedzieć na postawione wyżej pytanie: skąd wzięły się rozbieżności w latach budowy Kościoła św. Jana. Poniżej podano kilka istotnych informacji, dotyczących rozbieżności w latach budowy kościoła. Znaleźć je można nie tylko w źródłach i literaturze, ale także w tradycji i pamięci byłych parafian – ewangelików.

W 1994 roku, gdy proboszczem Parafii był ks. Przemysław Książek, kościół odwiedził wtedy były mieszkaniec Fordonu, członek gminy ewangelickiej z 1944 roku, który był też gościem ks. Proboszcza. W jego wspomnieniach czytamy: „odwiedziłem po 50-ciu latach moją Ojczyznę – Fordon. Po przyjeździe pierwsze kroki skierowałem do kościoła, gdzie byłem chrzczony i konfirmowany. Kościół ten, z czerwonej cegły, jest zbudowany w stylu neogotyckim. Budowa trwała prawie 20 lat, jeśli wliczyć w to – dobudowanie wieży i zakrystii w 1892 roku…”¹¹ Stąd zapewne wzięła się owa liczba 20 lat budowy kościoła na łamach lokalnej prasy bydgoskiej w nielicznych wzmiankach o kościele poewangelickim i w świadomości parafian św. Jana. Dane w źródłach i literaturze przedmiotu sugerują rozpoczęcie budowy na rok 1877. Ale znaleźć można też datę 1872, co byłoby dowodem na definitywny koniec budowy kościoła, łącznie z wieżą i zakrystią, w 1892 roku. Niewątpliwie jednak budowę głównej bryły zakończono w 1879. Dowodem tego jest jego konsekracja w tymże 1879 roku. Biskup nie może konsekrować kościoła, który nie jest w pełni przygotowany do pełnienia swych funkcji sakralnych.

Następnym, niepodważalnym dowodem zakończenia budowy głównej bryły kościoła w 1879 roku są obchody 50-lecia istnienia zboru ewangelickiego. Uroczystość miała miejsce w pierwszą niedzielę Adwentu w 1929 roku. Gościem honorowym był ówczesny burmistrz Fordonu Wacław Wawrzyniak.¹² Na to 50-lecie kościoła świątynię wyremontowano dzięki pomocy Gustava Adolfa Verein z Wrocławia. Wykonano m.in. wielki dywan ołtarzowy z czystej wełny oraz pomalowano prezbiterium farbą w kolorze błękitu. Sprowadzono również dwa dzwony stalowe z giserni Schellinga w Apolda (Niemcy).^13.

Tuż przed wybuchem I wojny światowej liczba członków gminy ewangelickiej w Fordonie sięgała 3.000. Kościół miejscowy miał charakter unijny (połączenie kościoła reformowanego
z luterańskim), nad którym nadzór sprawował Generalny Superintendent Kościoła Ewangelicko-Unijnego w Poznaniu. Największy rozkwit parafii ewangelickiej w Fordonie przypadł na lata 1850–1914.

Niemcy wyznania ewangelickiego stanowili wówczas większość społeczeństwa Fordonu i okolic. Po pierwszej wojnie światowej gmina skurczyła się do 900 osób, a przed samą II wojną światową było zaledwie 300 ewangelików.¹⁴

Wybuch rewolucji 1918 roku w Niemczech doprowadził do zakończenia I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości w 1919 r., gmina ewangelicka działała nadal, ale ewangelików w czasie I wojny światowej było mniej niż 300. Więcej przybyło pod koniec wojny w latach 1918-1920. Należy dodać, że w 1920 roku na 2504 mieszkańców Fordonu było już 1155 Niemców; w większości wyznania ewangelickiego. W 1922 r. gmina ewangelicka liczyła 750 członków.¹⁵

W okresie międzywojennym kościół ewangelicko-unijny odgrywał ważną rolę w życiu mniejszości niemieckiej w Fordonie. Parafia ewangelicka obejmowała miejscowości: Strzelce Dolne, Strzelce Górne, Jarużyn, Miedzyń, Mariampol, Zofin, Łoskoń, Pałcz, Czarnówko, Siernieczek i Brdyujście. W 1933 r. kościołowi ewangelickiemu w Fordonie przyznano te same przywileje i prawa jakie miał kościół katolicki.

Obserwacja kształtowania się stosunków narodowościowych w Fordonie międzywojennym nie pozwala na sformułowanie opinii o występowaniu większych konfliktów; raczej potwierdza dosyć harmonijny przebieg współżycia mieszkańców narodowości polskiej, niemieckiej i żydowskiej. Incydenty antyniemieckie i antysemickie należały do wydarzeń niezmiernie rzadkich, wręcz wyjątkowych.^16.

Ostatnim pastorem kościoła ewangelickiego i gminy od grudnia 1920 aż do 1945 roku był wspomniany już Otto Rutzen. Pastor ten sprawował opiekę nie tylko nad gminą ewangelicką, ale brał czynny udział w życiu miasteczka. Gmina ewangelicka prowadziła w mieście działalność charytatywną i opiekuńczą, którą wspierały organizacje kobiece: Deutscher Frauenverein in Polen. Koło fordońskie liczyło 65 osób, a prezesem była Elżbieta Schillmann. Drugie kolo to Ewangelisch-Kirchlische Frauenhilfe. Prezesem tego, liczącego ok. 80 członków Towarzystwa, była żona pastora, Gertruda Rutzen.¹⁷

II wojna światowa 1939-1945 zaznaczyła się dla Fordonu tragiczną sławą przez wymordowanie setek ludzi na skraju szybowiska, w tzw. Dolinie Śmierci. Początek planowej akcji eksterminacyjnej polskich przywódców i inteligencji stanowiły wydarzenia z dnia 2 października 1939 roku, kiedy to pod murami kościoła św. Mikołaja zginęło od kul Selbstschutzu 8 mieszkańców Fordonu na czele z burmistrzem miasta Wacławem Wawrzyniakiem. Pochowani zostali we wspólnej mogile, znajdującej się obecnie na cmentarzu naszej Parafii św. Jana przy ul. Cechowej.^18. Tablicę pamiątkową, ze śladami kul, można oglądać na murze kościoła św. Mikołaja po prawej stronie głównego wejścia do świątyni.

Po wyzwoleniu Fordonu w 1945 roku gmina i parafia ewangelicka zakończyła działalność. Jej członkowie bądź opuścili Polskę, bądź też przenieśli się do Bydgoszczy. Świątynia ewangelicka została przejęta przez starostwo bydgoskie i oddana katolikom, podobnie jak inne kościoły ewangelickie w Bydgoszczy. Dlaczego więc kościół św. Jana nie został wtedy przejęty, a dopiero w 1983 roku odzyskał właściwe mu miejsce?! Może w odpowiednim czasie nie dopilnowano, by skierować właściwe pisma do władz administracji państwowej?

Ale tak naprawdę – to zabrakło środków na remont i przystosowanie poewangelickiej świątyni do przynależnych jej funkcji sakralnych. W archiwum parafii św. Mikołaja zachowało się pismo starosty bydgoskiego z 1945 r., w którym jest mowa o zniszczeniu kościołów katolickich i w związku z „… przychylnym stanowiskiem Tymczasowego Rządu Polski w stosunku do spraw religijnych, a chcąc zadośćuczynić potrzebom religijnym ludności, jestem upoważniony do przekazania następujących kościołów poewangelickich na rzecz kościoła katolickiego…” (zostało wymienionych 16 kościołów poewangelickich, w tym kościół w Fordonie).^19. Proboszczem parafii św. Mikołaja, zaraz po zakończeniu II wojny światowej, był ks. Alfons Sylka.²⁰

W Archiwum Diecezji Pelplińskiej jest pismo ks. A.Sylki z 31 maja 1946 r. Pisze on, że „z kościoła poewangelickiego do parafialnego kościoła św. Mikołaja przeniesiono dwa dzwony i organy, a kościół poewangelicki nie jest parafii potrzebny.”²¹ Ks. A.Sylka uzasadniał swoje stanowisko małą liczebnością parafii. Ponadto brakowało środków, by zniszczoną wojną świątynię poewangelicką wyremontować. Kuria biskupia w Pelplinie nie rezygnowała jednak z przejęcia kościoła. Wyrazem tego było pismo kurii biskupiej w Chełmnie z roku 1946, ponaglające następcę ks. A.Sylki, księdza A. Weltrowskiego, by skierował do Ministerstwa Administracji odpowiednie uzasadnienie w sprawie przejęcia kościoła św. Jana, powołując się na oświadczenie starosty bydgoskiego z 1945 roku.²² Ks. Weltrowski administrował parafią św. Mikołaja tylko jeden rok, więc nie było możliwości dalszego załatwiania sprawy.

Niedopilnowanie i brak środków materialnych doprowadziły do przeszło trzydziestoletniej zwłoki w przejęciu kościoła, aż po lata 80-te. Po ustabilizowaniu się władzy państwowej nie było już łatwo tego kościoła odzyskać. Urządzono w nim magazyn zboża, a w latach 50-70 był to magazyn odzieży ochronnej.²³

W 1973 roku Fordon utracił prawa miejskie; stał się dzielnicą Bydgoszczy.²⁴ W sytuacji kościoła poewangelickiego nie zaszły żadne zmiany. Dopiero rok 1976 przyniósł nadzieję na odzyskanie poewangelickiej świątyni. Wiąże się to z osobą proboszcza parafii św. Mikołaja, ks. Stanisława Grunta, obecnie Infułata i Protonotariusza Apostolskiego w Pelplinie. Ksiądz Stanisław Grunt, rok po objęciu parafii św. Mikołaja, rozpoczął w 1976 roku starania o odzyskanie kościoła poewangelickiego i przywrócenie mu właściwych funkcji sakralnych. Po siedmiu latach starań, 13 marca 1983 roku, decyzją ówczesnego Prezesa Urzędu Rady Ministrów gen. Wojciecha Jaruzelskiego, kościół poewangelicki został przyznany parafii św. Mikołaja.²⁵ Przejęty budynek kościoła był bardzo zdewastowany. Musiano dokonać kapitalnego remontu, który trwał dwa lata. 27 grudnia 1985 roku biskup chełmiński ks. Marian Przykucki poświęcił wyremontowany kościół, który otrzymał wezwanie św. Jana Apostoła. Ale kościołem parafialnym świątynia jeszcze nie była. Oddano go pod opiekę duszpasterstwu akademickiemu „Emaus”.

W 1989 roku nastąpiła zmiana proboszcza w kościele św. Mikołaja. Ks. prałat Stanisław Grunt został powołany do Pelplina jako główny Dyrektor Ekonomiczny Diecezji Pelplińskiej, a na jego miejscu mianowano proboszczem parafii św. Mikołaja ks. Romana Bulińskiego. Parafia św. Mikołaja znacznie się już rozrosła i nie mogła pomieścić wszystkich parafian. Przychylając się do sugestii nowego proboszcza o utworzeniu drugiej parafii w dzielnicy Stary Fordon, takowa parafia została utworzona. Erygowanie nowej parafii nastąpiło 1 lipca 1990 roku, a jej kościołem parafialnym biskup ustanowił kościół akademicki św. Jana Ewangelisty. Duszpasterstwo akademickie przeniesiono do Parafii Matki Bożej Królowej Męczenników. Parafia św. Jana przejęła też stary, zabytkowy, ale nieczynny cmentarz przy ul. Cechowej, należący do parafii św. Mikołaja, która posiadała nowy cmentarz, dlatego na Cechowej zmarłych nie chowano. Ponieważ cmentarz przy ul. Cechowej znalazł się w granicach parafii św. Jana, postanowiono, że będzie on służył nowej parafii jako cmentarz grzebalny. Wznowiono zatem pochówki.

Pierwszym proboszczem został ks. Stanisław Pozorski, który sprawował swoją funkcję 2 lata: 1990-1992. W tym czasie kościół pozyskał dwa obrazy: Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Jana Apostoła i Ewangelisty, namalowane przez fordońskiego artystę – plastyka p. Władysława Burchardta. Tego samego artysty zawisła w kościele Droga Krzyżowa. Na starym cmentarzu utworzono w 1991 roku lapidarium, w którym zostały zgromadzone najstarsze, zabytkowe pomniki. Także tego roku cmentarz parafialny przy ul. Cechowej został wpisany do rejestru zabytków.²⁶

15 listopada 1992 r. nastąpiła zmiana proboszcza; został nim ks. Przemysław Książek, który kierował parafią do stycznia 2003 roku.

W lutym 1993 roku kościół otrzymał metalowe tabernakulum, nowe kielichy i puszki oraz bieliznę kościelną a wkrótce potem wymalowano cały kościół z chórami z wyjątkiem sufitu. Zmieniono wystrój prezbiterium, które otrzymało duży drewniany krzyż, a usunięto imitację drzwi. W grudniu 1993 roku otrzymał nowe ławki, a w czerwcu 1995 roku nowe konfesjonały. Autorką oryginalnych projektów tego umeblowania jest artystka plastyk Halina Krzemkowska z Bydgoszczy, przy współpracy swego męża Włodzimierza. Zamysł konfesjonałów był taki, aby ich forma była godna miejsca sprawowania sakramentu, nie kojarzyła się wyłącznie z meblem, a funkcja sprzyjała intymności związanej nieodłącznie z tym sakramentem. Ci sami artyści zaprojektowali ówczesny wystrój prezbiterium. Między innymi postanowiono wyłożyć je zielonym marmurem. Parafialna Rada Duszpasterska podsunęła pomysł, aby przed położeniem marmuru pomyśleć o ogrzewaniu kościoła. Po wysłuchaniu wielu specjalistów, postanowiono przygotować się do położona ogrzewania elektrycznego posadzkowego w całym kościele. Zakupiono włoskie płyty gresowe. Tak więc razem z posadzką na przełomie 1995 i 96 roku kościół otrzymał ogrzewanie posadzkowe wykonane społecznie przez samych wiernych, a jesienią wyłożono po północnej stronie kościoła przejście z płyt chodnikowych, aby ożywić otoczenie i umożliwić procesje dookoła kościoła. Resztę chodnika ułożono latem 1998 roku. Jesienią 1996 roku ufundowano nowe włoskie 36-cio głosowe organy kościelne firmy Viscount. W 1995 roku na wieży kościoła zawisły nowe dzwony o wadze 450, 250 i 170 kg z imionami: Maryja, Jan Apostoł i Tomasz Apostoł, wykonane w ludwisarni braci Kruszyńskich z Węgrowa. Poświęcenia dzwonów dokonał biskup ks. Bogdan Wojtuś. Zmieniło się też otoczenie kościoła. W 1996 roku kościół uzyskał status zabytku i został wpisany do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora zabytków.²⁷

Odzyskano też w 1997 roku dawną „pastorówkę”, która pełniła przez wiele lat różne funkcje publiczne (ośrodek zdrowia, żłobek). Był to efekt zamiany z Urzędem Miasta budynku przy ul. Wrocławskiej (należącego do Parafii Św. Trójcy) na „pastorówkę”. Budynek przystosowano do zamieszkania jako plebanię. Urządzono tam również biuro parafialne i salę do spotkań dla wielu organizacji i zrzeszeń, działających w parafii. W maju 1999 roku kościół otrzymał nowy marmurowo-granitowy ołtarz, a jesienią granitową ambonkę, które zastąpiły dotychczasowe drewniane. Uroczystego poświęcenia (dawniej konsekracji) Kościoła Św. Jana Apostoła i Ewangelisty dokonał jej ówczesny metropolita gnieźnieński ks. arcybiskup Henryk Muszyński 27 grudnia 2000r. Rok 2001 rozpoczął się pechowo. Kościół i biuro parafialne zostały okradzione. Ukradziono i zniszczono, między innymi, dwie stylowe latarnie. Dzięki ludzkiej ofiarności, życzliwości i zaufaniu zaczęto odnotowywać również znaczne osiągnięcia. W czerwcu gruntownie wyremontowano ogrodzenie kościoła, a na początku sierpnia kościół otrzymał piękną zewnętrzną iluminację. Również wtedy prezbiterium otrzymało nowe, bardziej dostosowane do wystroju kościoła pancerne tabernakulum w granitowo-marmurowej obudowie. Jego nowe usytuowanie poprawiło znacznie funkcjonalność. Fundatorami byli rodzice dzieci pierwszo-komunijnych, Stowarzyszenie Wspierania powołań Kapłańskich, Matki Różańcowe i parafia.

12 stycznia 2003 roku nastąpiła ponowna zmiana na stanowisku proboszcza. Został nim ks. Andrzej Jasiński, który kierował parafią do 25 czerwca 2010r.

W tym czasie została wyremontowana wieża kościoła; remont zakończono w 2004 roku. wymiany więźby dachowej i dachówki, wymiany orynnowania, instalacji odgromowej (2008-2010). Kościół został też na nowo wymalowany. W domu parafialnym, czyli dawnej „pastorówce”. wymieniono okna, a na cmentarzu położono chodniki z kostki. Postawiony też został nowy, misyjny krzyż, bo poprzedni był już bardzo podniszczony i spróchniały.²⁸

25 czerwca 2010r. nowym proboszczem parafii został ks. Janusz Tomczak. Jako Diecezjalny Duszpasterz Osób Niepełnosprawnych nowy Proboszcz zadbał o pewne usprawnienia w kościele Powstała tzw. „pętla indukcyjna dla osób z aparatami słuchowymi” (jedyna wtedy w Bydgoszczy). Zainstalowano kamery, które pozwalały uczestniczyć osobom niepełnosprawnym i chorym w nabożeństwach i Mszach św. na odległość (przez 5 lat). W tym czasie odnowiono parkan wokół kościoła (09.2010), poddano renowacji drzwi wejściowe (troje wejścia głównego oraz po jednym wejścia bocznego i zakrystii – 10.2010), założono witrażowe naświetla ponad drzwiami wejściowymi (11.2010) wykonano remont zakrystii i założono w niej ogrzewanie posadzkowe (11.2010), wymieniono kompletnie instalację nagłaśniającą wewnątrz i na zewnątrz kościoła (12.2010).

Ks. Janusz Tomczak postarał się też o fundusze, które pomogły gruntownie odnowić wnętrze Kościoła w latach 2012-2013 udało się pod bacznym okiem konserwatora zabytków:

– usunąć panele przysłaniające okna na końcu naw bocznych

– usunąć luźne części tynków

– odkuć uzupełnienia gipsowe po zakładaniu różnych instalacji

– oczyścić listwy profilowane (sztukaterię), uzupełnić braki i wykonać brakujące listwy za ołtarzem

– usunąć stare warstwy farb emulsyjnych i olejnych

– poddać oczyszczeniu elementy granitowe podtrzymujące konstrukcję empor (czyli balkonów i chóru) metodą gumkowania

– uzupełnić brakujące tynki

– poddać odgrzybieniu część ścian

– zagruntować ściany poddawane renowacji

– przetrzeć całość powierzchni zaprawą wapienno-piaskową

– pomalować ściany specjalnymi farbami mineralnymi („oddychającymi”) w kolorach wynikających z przeprowadzonych badań warstw farby na ścianach, które uzupełniono o ornament obecny w kościołach gotyckich

– założyć złocenia na paskach ciągnionych.

Równocześnie dokonano szeregu prac towarzyszących, a koniecznych przed malowaniem jak:

– założono nowe drzwi pomiędzy zakrystią a kościołem

– założono nowe kinkiety w nawie głównej i w prezbiterium oraz wieczną lampkę

– zamontowano nowy ekran i rzutnik do wyświetlania pieśni, sterowany komputerowo drogą radiową przez p. Organistę.

Następnie wykonano prace przy oczyszczeniu z powłok malarskich klatek schodowych prowadzących na chór, uzupełniono ubytki, „pozszywano” popękane ściany, wykonano malaturę, odnowiono poręcze na klatkach schodowych. Przygotowano ołtarz główny wykonując prace murarskie (przycięto kształt dostosowując go do gotyckich kszatłtów kościoła), zmieniono powierzchnię tynku z baranka na gładź, wykonano prace malarskie i pozłocono 24 karatowym złotem obrzeże ołtarza wykonując ornament analogiczny do biegnącego wzdłuż prezbiterium (zastosowano metodę pozłacania zostawiając część ornamentu matową, a część błyszczącą).

Poddano zupełnemu odnowieniu konserwatorskiemu krzyża z pasyjką, powodując tym samym podkreślenie realizmu rzeźby Chrystusa na krzyżu. Dokonano przy tej okazji lekkiej modyfikacji proporcji krzyża odcinając kawałek pionowej belki na dole i umieszczając go ponad napisem INRI. Za krzyżem umieszczono podświetlenie podkreślające plastyczność ołtarza. W głównej nawie zawisnął między dwoma wcześniej zawieszonymi żyrandolami 36 żarówkowy żyrandol, a pod dwoma emporami dla doświetlenia naw bocznych dwa małe.

Przy bocznym wejściu do kościoła został wybudowany podjazd dla osób niepełnosprawnych na wózkach i uruchomiono toaletę dla wiernych pod schodami prowadzącymi na chór. Przeprowadzono także gruntowny remont zakrystii i zabytkowej „pastorówki”.29

Następnie przystąpiono w pięciu krokach do prac przy drewnie kościoła (2014-2018). Cały kościół poddano tygodniowemu zagazowaniu – dzięki temu pozbyto się szkodników (tak zwanych drewnojadów) Wymieniono zużyte lub zniszczone przez szkodniki deski podłogi chóru na deski ze stuletniego drewna. Założono woski na podłogę. Oczyszczono z farb olejnych i założono woski pod emporami i chórem oraz podobne prace wykonano przy balustradzie chóru.

Obecny wygląd wewnętrzny Kościoła zawdzięczamy p. Katarzynie Pubanc- Zalewskiej i jej mężowi Krzysztofowi, którzy przy niesamowicie wielkim zaangażowaniu p. Jarosłowa Bobkowskiego odpowiedzialnego za nadzór budowlano-wykonawczy doprowadzili do konserwatorskiego odnowienia wnętrza i wprowadzenia detali z XIX wieku.

Oczyszczono ceglaną elewację głównej bryły kościoła (2016) i wieży kościoła (2017) usunięto zniszczoną fugę i założono nową, całość poddano hydrofobizacji. Założono system antyptak na zanieczyszczające kościół gołębie i inne ptaki.

Na plebanii oddano do użytku mniejszą salę na piętrze (02.2017). Przy domu parafialnym wykonano chodnik do sali parafialnej wymieniono tylne drzwi plebanii i do sali parafialnej, założono płytki na schodach do sali i od tyłu do plebanii (05.2018).

Namalowany także zostały obrazy przez p. Anetę Marczuk – Parafiankę: „Św. Cecylia z Aniołem” poświęcony przez ks. Janusza Tuska dyrektora studium organistowskiego, „Uczniowie w Emaus” poświęcony przez opiekuna działającej na początku przy Parafii wspólnoty akademickiej Emaus; „Niewierny Tomasz” w ozdobnej ramie z XIX wiecznych elementów. Został poświęcony przez ks. bpa Jana Tyrawę 12.02.2015 oraz „Matka Boża Częstochowska” poświęcony przez Kustosza Kopii Obrazu Jasnogórskiego podczas peregrynacji w naszej Parafii 06.09.2018.

Zwiedzających kościół parafii św. Jana Apostoła i Ewangelisty uderza jego surowy wystrój. Architektura jest utrzymana w stylu neogotyckim, popularnie stosowanym w budownictwie sakralnym Bydgoszczy w II połowy XIX wieku, z elewacją z czerwonej klinkierowej cegły. „Świątynia jest trójnawowa, o układzie bazylikowym, z prezbiterium skierowanym na wschód. Jest ono zamknięte trójboczną apsydą oraz zakrystią. Na osi elewacji południowej znajduje się wysoka wieża z iglicą. W przyziemiu znajduje się kruchta, która pierwotnie stanowiła wejście główne. Kościół na zewnątrz jest oszkarpowany. Część otworów okiennych wykonano w formie rozet, inne zamknięto łukiem ostrym. Tradycyjny wystrój wnętrza wyróżnia się potężnymi emporami, charakterystycznymi dla kościołów ewangelickich. Nawy boczne pokryte są stropami płaskimi, a nawa główna stropem załamanym pośrodku.” ³⁰

Współczesne umeblowanie oraz wystrój kościoła zaprojektowali w latach 90-tych XX wieku artyści plastycy: Halina i Włodzimierz Krzemkowscy z Bydgoszczy. W 2001 roku kościół uzyskał zewnętrzną iluminację świetlną.³¹

25 czerwca 2015 roku parafia św. Jana Apostoła i Ewangelisty obchodziła uroczyście swój Srebrny Jubileusz. Honorowym Gościem Uroczystości był Protonotariusz Apostolski ks. Infułat Stanisław Grunt. Dzięki jego długoletnim staraniom, uwieńczonych sukcesem, kościół poewangelicki został przywrócony właściwym mu funkcjom sakralnym.

Drugim ważnym Gościem był proboszcz sąsiedniej parafii św. Mikołaja, ks. kanonik dr Roman Buliński, inicjator podziału parafii św. Mikołaja w 1989 roku,w wyniku czego odzyskany kościół poewangelicki został kościołem parafialnym parafii św. Jana Apostoła i Ewangelisty. W swoim wystąpieniu ks. R. Buliński przypomniał ten fakt obecnym Kapłanom, Gościom i Wiernym, uczestniczącym w obchodach Srebrnego Jubileuszu. W Uroczystości uczestniczyli też byli Proboszczowie i Wikariusze z owych 25 lat istnienia parafii, od momentu jej erygowania w dniu 1 lipca 1990 do 2015 roku.^32.

Skróconą historię Parafii opracowała Aleksandra Biernacik, na podstawie dostępnych źródeł historycznych i literatury oraz ks. Janusz Tomczak (kolor czerwony)

PRZYPISY

1. Wielka Historia Polski, t. V (1696-1815), Kraków 1998, s.116; Kabaciński R., Kotowski W., Wojciak J., Bydgoszcz. Zarys dziejów, BTN, Bydgoszcz 1980, s. 74; Turowski St., współpraca Zdzisław Biegański; Fordon w latach 1772-1920, s. 30; [w]: Dzieje Fordonu i okolic; Praca zbiorowa pod redakcją Zdzisława Biegańskiego; Bydgoszcz 1997; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, Warszawa 1881, s. 399; ks. Piechocki B., Historia Fordonu w zarysie, Bydgoszcz 1924; s. 10; Frankiewicz Cz., Dzieje miast Rzeczpospolitej Polskiej. Polska w słowie i obrazach, t. IV: Dzieje Torunia, Bydgoszczy i miast okolicznych, Poznań 1930, s. 119.

2. Błażejewski St., Kutta J., Romaniuk M., Bydgoski Słownik Biograficzny. t. VI. Bydgoszcz 2000, s. 86-87.

3. ks. Stefan Bryll, Świątynie utracone. Bydgoska architektura sakralna minionych wieków, Bydgoszcz 2008; Derenda J., Piękna stara Bydgoszcz; t. I z serii: Bydgoszcz-miasto na Kujawach; TMMB, Bydgoszcz 2008; Bręczewska-Kulesza D., Bydgoskie realizacje Heinricha Seelinga. Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu; Zeszyt 4, Bydgoszcz 1999.

4. Turowski St., Fordon w latach… dz. cyt. s. 33-34; Pastor Fuß, Geschichte des Evangelischen Kirchspiels zu Fordon; s.4, cz.I; Bromberg. Drukarnia Gruenauera; Otto Grünwald 1897; Zbiory Specjalne Woj. Biblioteki w Bydgoszczy. (Publikacja Pastora powstała dla uczczenia 75 rocznicy powstania parafii ewangelickiej w Fordonie).

5. Pastor Fuß, Geschichte des Evangelischen Kirchspiels zu Fordon… dz. cyt. s.7, cz. III.; Turowski St., Fordon w latach… dz. cyt. s. 45 – 46; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego… dz. cyt., s. 399.

6. Turowski St., Fordon w latach… dz. cyt., s. 33;

7. Tamże, s. 34-35 oraz Biskup M., Historia Bydgoszczy… dz. cyt. s…

8. Pastor Fuß, Geschichte des Evangelischen Kirchspiels zu Fordon… dz. cyt. s.10, cz.II. Helmuth Nitz, Tonbachstrasse 52; 72270 Baiersbronn (listopad 1994).

9. Turowski St., Fordon w latach… dz. cyt. s.35; Pastor Fuß, Geschichte des Evangelischen Kirchspiels zu Fordon… dz. cyt. s.9, cz. III.

10. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy: Acta specialia Magistrat zu Fordon betreffend: ewangelischen Kirche in Fordon. Akta miasta Fordonu 1413-1944; nr zespołu: 190. Sygnatury: 166, 167, 702, 703, 704, 844, 847.

11. Helmuth Nitz, Tonbachstrasse 52; 72270 Baiersbronn (listopad 1994).

12. Biegański Z., Fordon w okresie międzywojennym; [w]: Dzieje Fordonu i okolic. dz. cyt. s. 58 (Wacław Wawrzyniak został burmistrzem l października 1921r.); oraz wspomnienia pastora Otto Rutzena, zatytułowane Aus Einer Kirschengemeinde (Grosser Tag für die Gemmeinde) wymieniona jest data obchodów 50-lecia budowy kościoła (1929) i udziału gości; m.in. wymienia burmistrza W. Wawrzyniaka („Und zu den Ehrengästen gehörte auch der polnische Bűrgemeister Wawrzyniak”) Jarkiewicz Z., Świt i noc czyli dawny Fordon i jego burmistrz, Bydgoszcz 1994. Jubileuszowy dodatek „Dziennika Bydgoskiego” na 500-lecie Fordonu (1424-1924); Dziennik Bydgoski nr 161/1924.

13. Biegański Z., Fordon w okresie międzywojennym… dz. cyt. s..78. Także pastor Otto Rutzen opisał, jakie poczyniono przygotowania na tę okoliczność: „… Ein grosses Erstaunen für Alle! Die Kirsche war nich wieder zu erkennen. Die drei leuchtende Farben, die neuen Lampen, die deutchen Vereine hatten mehrere Läufer gestiftet, der grosse solbstge-arbeitete Altarteppich. Die schöne Orgel war neu gestimmt”.

14. Turowski St., Fordon w latach …dz. cyt. s. 44-46; Frankiewicz Cz., Dzieje miast Rzeczpospolitej Polskiej… dz. cyt. s. 119.

15. Biskup M., Historia Bydgoszczy, t. I, dz. cyt., s.383; Dziennik Bydgoski, 15.11.1921, nr 262.

16. Biegański Z., Fordon w okresie międzywojennym, dz. cyt., s. 68.

17. Tamże oraz wyżej wymienione już wspomnienia pastora Otto Rutzena.

18. Perlińska A., Fordon w latach 1939-1945; [w]: Dzieje Fordonu i okolic. dz. cyt. s. 90.

19. Odpis pisma starosty, sporządzony przez dziekana fordońskiego ks. F. Piechowskiego w 1945 roku znajduje się w Archiwum Parafialnym św. Mikołaja.

20. Mross H., Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej, Pelplin 1995; s. 47-51; Kronika parafii św. Mikołaja.

21. Za ks. St. Gruntem, Od Wyszogrodu do Strzelec Gornych, Pelplin 2011: Archiwum Diecezji Pelplińskiej: pismo ks. proboszcza Alfonsa Sylki z dnia 31 maja 1946 roku w sprawie kościołów poewangelickich w powiecie bydgoskim, w części należącej do diecezji chełmińskiej.

22. ks. St. Librowski, Wizytacje diecezji włocławskiej; cz. I: wizytacje diecezji kujawskiej i pomorskiej, t. 1. Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, Lublin 1964; Mross H., Słownik biograficzny kapłanów… dz. cyt. s. 56-57; Archiwum Parafialne św. Mikołaja.

23. ks. Roman Buliński, Tobie Panie zaufałem, Bydgoszcz, 1996, s.121.

24. Kabaciński R., Kotowski W., Wojciak J., Bydgoszcz. Zarys dziejów… dz. cyt., s. 232.

25. Odnośny dokument, podpisany przez wiceprezesa Rady Ministrów Zenona Komendera, znajduje się w archiwum parafialnym św. Mikołaja, a kopia – w kronice parafialnej kościoła św. Jana Apostoła i Ewangelisty oraz ks. Stanisław Grunt, Między Wyszogrodem a Strzelcami Górnymi, Pelplin 2011, s. 182.

26. Wojewódzki Konserwator Zabytów w Toruniu. Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 4. Akta nr 1029 z 21. 08. 1991.

27. Tamże, akta nr 851 z 01.04.1996.

28. Kronika Parafialna oraz Księga Ogłoszeń Niedzielnych.

29. Tamże.

30. Parucka K., Zabytki Bydgoszczy – minikatalog. „Tifen”. Bydgoszcz 2008.

31. Kronika Parafialna oraz Księga Ogłoszeń Niedzielnych.

32. Tamże; „Głos św. Mikołaja” nr lipiec/sierpień 2015 r.

B I B L I O G R A F I A

ŹRÓDŁA

1. Acta specialia Magistrat zu Fordon betreffend: ewangelischen Kirche in Fordon. Akta miasta Fordonu 1413-1944; nr zespołu: 190. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy: Sygnatury: 166, 167, 702, 703, 704, 844, 847.

2. „Dziennik Bydgoski” nr 292/1919; 129/1921; 274/1921.

3. Dokument, podpisany przez wiceprezesa Rady Ministrów Zenona Komendera. Archiwum parafialnym św. Mikołaja; Kronika parafialna kościoła św. Jana Apostoła i Ewangelisty.

4. Dokumenty z dziejów Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej XIV-XIX wieku. Wyd. Z. Guldon, R. Kabaciński, M. Kallas, J. Wojciak; Warszawa-Poznań 1974.

5. Helmuth Nitz, Tonbachstrasse 52; 72270 Baiersbronn (listopad 1994).

6. Jarkiewicz Z., Świt i noc czyli dawny Fordon i jego burmistrz, Bydgoszcz 1994; Jubileuszowy dodatek „Dziennika Bydgoskiego” na 500-lecie Fordonu (1424-1924); Dziennik Bydgoski nr 161/1924. 

7. ks. Piechocki B., Historia Fordonu w zarysie, Bydgoszcz 1924.

8. Kronika Parafialna (lata 1990-2016)

9. Księga Ogłoszeń Niedzielnych parafii św. Jana Apostoła i Ewangelisty (lata 2010-2016)

10. Mross H., Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej, Pelplin 1928.

11. Pastor Fuß, Geschichte des Evangelischen Kirchspiels zu Fordon; Bromberg. Drukarnia Gruenauera; Otto Grünwald 1897; Zbiory Specjalne Woj. Biblioteki w Bydgoszczy.

12. Odpis pisma starosty, sporządzony przez dziekana fordońskiego ks. F. Piechowskiego w 1945 roku znajduje się w Archiwum Parafialnym św. Mikołaja.

13. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Toruniu. Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 4. Rejestr zabytków; Akta nr 1029 z 21.08.1991 i 851 z 01.04.1996.

14. Wspomnienie ostatniego pastora kościoła ewangelickiego i gminy R. Otto Rutzena, zatytułowane: Aus Einer Kirschengemeinde (Grosser Tag für die Gemmeinde) w Archiwum Parafialnym św. Jana Apostoła i Ewangelisty.

LITERATURA

1. Atlas historyczny miast polskich. Tom II Kujawy. Zeszyt 1. Bydgoszcz: red. Antoni Czacharowski; Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 199.

2. Biskup Marian, red.: Historia Bydgoszczy. t.1 do roku 1920. Warszawa-Poznań 1991.

3. Błażejewski St., Kutta J., Romaniuk M., Bydgoski Słownik Biograficzny. t. VI. Bydgoszcz 2000.

4. Bręczewska-Kulesza D., Bydgoskie realizacje Heinricha Seelinga. Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu; Zeszyt 4, Bydgoszcz 1999.

5. Derenda J., Album. Piękna stara Bydgoszcz, t. 1 z serii: Bydgoszcz miasto na Kujawach. Praca zbiorowa. TMMB, Bydgoszcz 2006.

6. Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Bydgoszcz: 1997.

7. Frankiewicz Cz., Dzieje miast Rzeczypospolitej Polskiej. Polska w słowie i obrazach, t. IV: Dzieje Torunia, Bydgoszczy i miast okolicznych, Poznań 1930.

8. 8. Frankiewicz Cz., Historia Pomorza w zarysie, Toruń 1927.

9. 9. Ks. Stanisław Grunt, Miedzy Wyszogrodem a Strzelcami Górnymi, Pelplin 2011.

10. Kabaciński R., Kotowski W., Wojciak J., Bydgoszcz. Zarys dziejów, Bydgoszcz 1980.

11. ks. Bryll St., Świątynie utracone. Bydgoska architektura sakralna minionych wieków. Bydgoszcz 2008.

12. ks. Librowski St., Wizytacje diecezji kujawskiej i pomorskiej, t.1, z. 2, Lublin 1965.

13. Miasta polskie w tysiącleciu, t.1,Wrocław 1965.

14. Pastuszewski St., Pierwsze świątynie ewangelickie, Kalendarz Bydgoski 1992.

15. Perlińska A., Fordon w latach 1939-1945; [w]: Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Bydgoszcz 1997.

16. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, Warszawa 1881.

17. Szkice z dziejów Pomorza pod red. G. Labudy; t. I-II, Warszawa 1958-59.

18. Turowski S., Fordon w latach 1772-1920; w: Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Bydgoszcz 1997.

19. Województwo bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka. Praca zbiorowa pod red. Antoniego Świnarskiego, Poznań 1973.

20. Zyglewski Z., Fordon przedrozbiorowy;[w]: Dzieje Fordonu i okolic pod red. Z. Biegańskiego, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Bydgoszcz 1997.